مستثنیات دین چیست؟ راهنمای کامل اموال غیرقابل توقیف به‌همراه رویه های کاربردی (۱۴۰۴)
بر اساس مقررات قانونی، همه اموال محکوم‌علیه قابل توقیف نیست. قانون‌گذار برای حفظ حداقل معیشت و امکان تداوم فعالیت شغلی، فهرستی از اموال ضروری را از توقیف مستثنا کرده است که در ادبیات حقوقی به آنها مستثنیات دین گفته می‌شود.
فهرست قانونی مستثنیات دین (ماده ۲۴ قانون ۱۳۹۴)
| عنوان | شرایط/قید قانونی | نکات عملی |
|---|---|---|
| منزل مسکونی | متناسب با شأن محکوم‌علیه در حالت اعسار | اگر منزل بیش از نیاز و شأن عرفی باشد و مال دیگری در دسترس نباشد، مرجع اجرا می‌تواند مازاد را با تشریفات بفروشد یا از منافع بخش مازاد برای پرداخت دیون استفاده کند (تبصره ۱ ماده ۲۴). |
| اثاثیه مورد نیاز زندگی | فقط برای رفع حوائج ضروری محکوم‌علیه و افراد تحت تکفل | وسایل لوکس یا تزیینی معمولاً مشمول نیست. |
| آذوقه موجود | به قدر احتیاج برای مدتی که عرفاً ذخیره می‌شود | انبار بیش از عرف می‌تواند خارج از مستثنیات تلقی شود. |
| کتب و ابزار علمی و تحقیقاتی | برای اهل علم و تحقیق و متناسب با شأن | مصادیق حرفه‌ای/آکادمیک (مانند منابع تخصصی، لپ‌تاپ پژوهشی) بنابر ضرورت. |
| وسایل و ابزار کار | برای کسبه، پیشه‌وران، کشاورزان و سایر اشخاص؛ در حد ضروری برای امرار معاش | خودروی کار (مثل تاکسی) یا ابزار تولید و لپ‌تاپِ شغلی می‌تواند ذیل این بند بیاید؛ تشخیص با دادگاه است. |
| تلفن مورد نیاز مدیون | در حد نیاز، نه مصادیق لوکس | تلفن دوم/لوکس ممکن است قابل توقیف باشد. |
| مبلغ ودیعه (پولِ پیش) اجاره | اگر بدون آن، پرداخت اجاره موجب عسر و حرج باشد و عین مستأجره مورد نیاز و متناسب با شأن باشد | ودیعه واحد لوکسِ فراتر از شأن، قابل استناد به مستثنیات نیست. |
تشخیص مصداق با چه مرجعی است؟
به موجب ماده ۲۶ آیین‌نامه ۱۴۰۰، تشخیص مصادیق و کم‌و‌کیف مستثنیات دین با رعایت عرف و اوضاع و احوال فعلی شخص، با دادگاه مجری حکم است؛ در صورت نیاز، موضوع به کارشناس ارجاع می‌شود. تبصره همین ماده درباره یارانه نقدی نیز تکلیف مهمی بیان می‌کند.
نکات کاربردی برای اصحاب دعوا
برای محکوم‌علیه (بدهکار)
- فهرست اموال مستثنیات را به‌صورت مستدل و مستند ارائه کنید (عکس، فاکتور، قرارداد اجاره، اسناد شغلی).
- در مورد ابزار کار، پیوست کردن مدارک شغلی (مجوز شغلی، لیست بیمه، قرارداد همکاری، تراکنش‌های مرتبط) اهمیت دارد.
- اگر منزل بالاتر از شأن عرفی است و مال دیگری ندارید، پیشنهاد فروش تحت نظارت یا انتفاع از بخش مازاد را مطرح کنید تا حق طرفین متوازن شود.
- در خصوص ودیعه، نیاز واقعی به محل سکونت و عسر و حرج در صورت توقیف را تبیین کنید.
برای محکوم‌له (طلبکار)
- به‌جای اصرار بر توقیف مستثنیات، بر مازاد بر شأن عرفی و عوضِ تبدیل‌شده (تبصره‌های ماده ۲۴) استناد کنید.
- اگر مالی به‌عنوان مستثنیات معرفی شد، ضروری نبودن یا لوکس‌بودن آن را با ادله عرفی/کارشناسی اثبات کنید.
- در نبود مال کافی، راهکارهای کسر از حقوق وفق مقررات (ارجاعاً: مواد ۱۴ و ۱۵ آیین‌نامه ۱۴۰۰ و قواعد عام ماده ۹۶ قانون اجرای احکام مدنی) قابل پیگیری است.
پرسش‌های پرتکرار
آیا خودروی شخصی من مستثنیات دین است؟
خودرو فی‌نفسه در فهرست ماده ۲۴ نیامده، اما اگر ابزار کار ضروری برای امرار معاش باشد (مانند تاکسی/وانت کار) می‌تواند به‌عنوان مستثنیات تشخیص داده شود. تشخیص نهایی با دادگاه مجری حکم است.
آیا گوشی موبایل قابل توقیف است؟
«تلفن مورد نیاز مدیون» مستثنی است؛ ولی گوشی‌های گران‌قیمت/لوکس یا چندین گوشی معمولاً مشمول نیاز ضروری محسوب نمی‌شوند.
آیا یارانه نقدی قابل توقیف است؟
طبق تبصره ماده ۲۶ آیین‌نامه ۱۴۰۰، در صورت اخلال در معیشت افراد کم‌درآمد، از توقیف یارانه خودداری می‌شود و فقط نسبت به سهم خود محکوم قابل بررسی است.
خانه‌ای که فراتر از شأن عرفی است چه می‌شود؟
چنانچه منزل بیش از نیاز و شأن باشد و مال دیگری در دسترس نباشد، مرجع اجرا می‌تواند با رعایت تشریفات، مازاد را نقد کند یا از منافع بخش مازاد برای پرداخت دین استفاده کند (تبصره ۱ ماده ۲۴).
اگر مستثنیات به وجه نقد تبدیل شود چطور؟
اصل بر امکان استیفای دین از عوضِ تبدیل‌شده است، مگر اینکه احراز شود مدیون قصد تهیه موضوع نخستین (مثلاً خرید مسکن جایگزین) را دارد (تبصره ۲ ماده ۲۴).
برای دریافت مشاوره تخصصی با دکتر فرشته گروئی وکیل و مشاور حقوقی آنلاین تماس بگیرید:
https://zil.ink/dr_fereshteh_goroui: 👉